Giriş
Arkadaşlar, bugün biraz derin ama bir o kadar da “aha evet bunu hiç düşünmedim” dedirtecek bir konuyu konuşacağız: Çift Kullanımlı Mal kavramı. Belki gündelik hayatımızda sıkça karşımıza çıkmıyor gibi ama aslında hem ekonomiyle, hem uluslararası ilişkilerle, hem de teknolojik gelişmelerle doğrudan bağlantılı. Gelin birlikte “bu ne işi var benimle?” dediğiniz o kavrama samimi bir sohbet havasında bakalım.
—
Çift Kullanımlı Mal Ne Demek?
“Çift kullanımlı mal” terimi, özetle hem sivil amaçlarla hem de askeri ya da stratejik amaçlarla kullanılma potansiyeli olan ürün, teknoloji veya ekipmanı tanımlıyor. ([Saha İstanbul][1])
Örneğin, bir gübre kimyasalı tarımda kullanılabileceği gibi – yanlış ellere geçerse – patlayıcı yapımında da kullanılabilir. ([Microsoft Learn][2])
Bu yüzden sadece “mal” değil; teknoloji, yazılım, ekipman hatta bilgi bile “çift kullanımlı” sınırına girebiliyor. ([ThinkTech][3])
—
Kökenleri ve Tarihsel Arka Plan
“Bu neyin nesidir?” deyip geriye bakınca, aslında kavramın kökleri Soğuk Savaş dönemine, askeri teknoloji ile sivil sanayinin birbirine yaklaşmasına dayanıyor. ([Saha İstanbul][1]) Mesela, tarım için geliştirilen amonyak sentezi teknolojisi hem büyük bir tarımsal devrim yaratmış hem de I. Dünya Savaşı’nda kimyasal silah üretiminde kullanılma potansiyeli göstermiştir. ([Saha İstanbul][1])
Zaman içinde “askeri <> sivil” diye iki ayrı dünya gibi görünen alanlar kesişmeye başladı; teknoloji, bilgi, üretim süreçleri her iki alana da hizmet eder hâle geldi. Böylece “dual‑use” yani çift kullanımlı kavramı önem kazandı. ([ThinkTech][3])
—
Günümüzdeki Yansımaları
Bugün, çift kullanımlı mallar şu farklı açılardan gündemimizde:
İhracat & ithalat kontrolü: Ülkeler, çift kullanımlı ürünlerin hangi ülkelere, kimlere, hangi şartlarla gideceğini sıkı şekilde izliyor. Örneğin Türkiye’de Ticaret Bakanlığı çeşitli tebliğlerle “çift kullanımlı malzeme ve teknolojilerin ithalatında nihai kullanım sertifikası” gibi belgeleri şart koşuyor. ([Alomaliye][4])
Güvenlik ve insan hakları boyutu: Bir sivil amaçlı teknoloji, karşı tarafın elinde bir gözetim aracı veya baskı aracı olabiliyor. Hatta terörist saldırılarda kullanılma riski de var. Bu yüzden Avrupa Birliği gibi kurumlar yeni kurallar üzerinde çalışıyor. ([tr.eureporter.co][5])
Teknoloji ve endüstri kesişimi: Yapay zeka, robotik, haberleşme teknolojileri gibi alanlar çift kullanımlı mal kapsamına giriyor. Yani sadece “silah/füze” değil, gündelik hayatımızdaki teknolojiler de bu kapsamda değerlendiriliyor. ([ThinkTech][3])
Ekonomi ve ticaret etkisi: Bu ürünlerin ihracatına getirilen sınırlamalar, ülkelerin tedarik zincirlerini etkileyebiliyor; üretim maliyetleri, stratejik bağımlılıklar gibi konular ön plana çıkıyor.
—
Beklenmedik Bağlantılar
Şöyle düşünün: Akıllı telefonunuzdaki kamera modülü, bir gün insansız hava aracında kullanılabilir. Ya da basit bir tarım‑kimyasalı, yanlış şekilde askeri amaçla kullanılabilir. Yani “sadece tarım işi” diye düşündüğümüz bir malzeme aslında stratejik anlam taşıyabilir.
Bu yüzden çift kullanımlı mal kavramı, sadece savunma sanayisi uzmanlarının konuştuğu bir şey olmaktan çıkıyor; her gün kullandığımız teknolojilerde, tedarik zincirlerinde, ihracatta ve hatta sosyal medya uygulamalarında bile dolaylı olarak yer alıyor.
—
Gelecekteki Potansiyel Etkileri
Dijitalleşme & yeni teknoloji: Yapay zeka, kuantum bilgisayarlar, biyoteknoloji gibi alanlar hızla ilerliyor. Bu gelişmelerle birlikte “sivil” diye düşünülmüş bir teknoloji, kısa sürede “askeri” ya da “kontrol” aracına dönüşebilir. Böylece çift kullanımlı mal tanımı genişleyecek.
Tedarik zinciri kırılganlıkları: Küreselleşme ve teknolojik entegrasyon arttıkça, bir bileşen için dünya çapında birçok aktör iş yapıyor. Bu da kontrol edilmesi gereken “çift kullanım riski”ni artırıyor.
Politika ve düzenlemeler: Ülkeler ve uluslararası örgütler, çift kullanımlı mallar için daha sıkı kurallar geliştirecek. Bu da ticaretin, endüstrinin yönünü değiştirebilir.
Etik ve sosyal boyut: Teknolojinin kullanımında “iyi mi kötü mü” ayrımı zorlaşıyor. Bir ürünün hangi amaçla üretildiği kadar, kimlerin elinde olduğu, nasıl kullanılabileceği de kritik hâle geliyor. Bu da bizi teknolojiyi daha bilinçli değerlendirmeye zorlayacak.
—
Sonuç
“Çift Kullanımlı Mal” sadece bir tanım değil—teknolojinin, endüstrinin, güvenliğin ve etik meselelerin kesiştiği bir kavram. Günlük hayatımızdan uzak duruyor gibi görünse de aslında yakınımızda; kullandığımız cihazlardan tedarik edilen bileşenlere, ihracat‑ithalat süreçlerine kadar. Arkadaşlar, teknoloji ilerliyor ve bu ilerleme beraberinde sorumlulukları da getiriyor. Bizler de bu sorumlulukları anlamaya, sorgulamaya başladığımızda daha güçlü bir gelecek inşa edebiliriz.
—
İsterseniz bu kavramın Türkiye özelinde mevzuatı, hangi ürünlerin çift kullanımlı mal kabul edildiğini ve şirketlerin dikkat etmesi gereken hususları da detaylı bir şekilde ele alabilirim.
[1]: https://www.sahaistanbul.org.tr/saha-blog/savunma-teknolojilerinde-cift-kullanim-1167?utm_source=chatgpt.com “Savunma Teknolojilerinde Çift Kullanım – Saha İstanbul”
[2]: https://learn.microsoft.com/tr-tr/dynamics365/supply-chain/pim/dual-use?utm_source=chatgpt.com “Çift kullanımlı mallar – Supply Chain Management | Dynamics 365”
[3]: https://thinktech.stm.com.tr/tr/savunma-sanayinde-adaptasyon-cift-kullanim-dual-use-konsepti?utm_source=chatgpt.com “Savunma Sanayinde Adaptasyon: Çift Kullanım (Dual-Use) Konsepti”
[4]: https://www.alomaliye.com/2020/10/13/cift-kullanimli-malzeme-ve-teknolojiler-ithalat-2020-20/?utm_source=chatgpt.com “Çift Kullanımlı Malzeme ve Teknolojilere Dair Belgelerin Onaylanmasına …”
[5]: https://tr.eureporter.co/politics/european-parliament-2/2021/03/25/dual-use-goods-what-are-they-and-why-are-new-rules-needed/?utm_source=chatgpt.com “Çift kullanımlı ürünler: Nedir ve neden yeni kurallara ihtiyaç vardır …”